انحصار وراثت : درگذشت هر فرد، علاوه بر تألمات روحی برای بازماندگان، مسئولیت‌های قانونی متعددی را نیز به‌دنبال دارد. یکی از مهم‌ترین این مسئولیت‌ها، تعیین تکلیف اموال به‌جامانده، از جمله ملک و خانه، میان وراث قانونی است. فرآیند تقسیم ارث خانه بین وراث، تابع قوانین مشخصی است که رعایت آن‌ها برای جلوگیری از بروز اختلاف و تسریع روند قانونی ضروری خواهد بود.
نخستین گام برای تقسیم قانونی اموال، به‌ویژه در مواردی که ملک یا خانه‌ای در میان باشد، اخذ گواهی انحصار وراثت است. این گواهی به عنوان مدرکی رسمی، تعداد و مشخصات وراث متوفی را مشخص می‌کند و شرط اولیه برای انجام هرگونه نقل و انتقال، فروش یا تقسیم ملک محسوب می‌شود. در این مقاله تلاش کرده‌ایم آموزش کامل مراحل دریافت انحصار وراثت و چگونگی تقسیم خانه میان وراث را به‌صورت شفاف و گام‌به‌گام ارائه دهیم تا راهنمای جامعی برای خانواده‌ها در این مسیر قانونی باشد.
وراث و شرایط ارث‌بری
پس از فوت هر شخص، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که اطرافیان او با آن مواجه می‌شوند، مسئله تعیین وراث و نحوه ارث‌بری هر یک از آن‌هاست. قانون مدنی ایران با هدف نظم‌بخشی به فرآیند انتقال اموال، وراث را به دو دسته کلی تقسیم می‌کند: خویشاوندان نسبی و خویشاوندان سببی.
خویشاوندان نسبی کسانی هستند که با متوفی پیوند خونی دارند. این افراد شامل نزدیک‌ترین بستگان خونی می‌شوند که به ترتیب شامل پدر، مادر، فرزندان، نوه‌ها، خواهر، برادر، اجداد، عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها هستند. در واقع این گروه، به واسطه‌ی تولد، نسبت فامیلی مشخصی با متوفی دارند و در یکی از طبقات سه‌گانه‌ی ارث قرار می‌گیرند. قانون مدنی برای هر یک از این افراد، با توجه به درجه نزدیکی به متوفی، سهم مشخصی از ارث در نظر گرفته است.
خویشاوندان سببی افرادی هستند که از طریق ازدواج با متوفی ارتباط پیدا کرده‌اند، نه از راه تولد یا پیوند خونی. مهم‌ترین فرد در این گروه، همسر متوفی است. همسر چه زن باشد و چه مرد، در هر صورت در زمره‌ی وراث محسوب می‌شود و در کنار سایر طبقات ارث، سهمی از ترکه دریافت می‌کند. البته این نکته نیز حائز اهمیت است که سهم ارث همسر با توجه به وجود یا عدم وجود فرزند برای متوفی، تغییر می‌کند.
برای اینکه شخصی بتواند از متوفی ارث ببرد، شرایطی نیز باید وجود داشته باشد. مهم‌ترین این شرایط عبارت‌اند از:
زنده بودن در زمان فوت متوفی: وارث باید در لحظه فوت متوفی زنده باشد یا در حکم زنده محسوب شود (مثلاً جنینی که بعد از فوت متوفی متولد می‌شود).
نبودن موانع ارث‌بری: برخی افراد ممکن است به دلایلی مانند قتل مورث یا ارتداد، از ارث محروم شوند.
احراز رابطه نسبی یا سببی با متوفی: این رابطه باید به صورت قانونی و قابل اثبات باشد، مثلاً از طریق شناسنامه، سند ازدواج یا رأی دادگاه.
در نهایت، شناخت درست و دقیق وراث قانونی و شرایط ارث‌بری هر یک از آن‌ها، برای انجام مراحل قانونی مانند انحصار وراثت و تقسیم عادلانه ترکه ضروری است. توصیه می‌شود در موارد پیچیده، حتماً از مشاوره حقوقی گروه املاک نگین استفاده شود تا حقوق هیچ‌یک از وراث تضییع نگردد.
در رابطه با همین موضوع بخوانید:
طبقات ارث
در قانون، وراث به سه طبقه تقسیم می‌شوند که تقدم هر طبقه نسبت به طبقات بعدی اهمیت دارد. به این معنا که اگر در طبقه اول فردی برای ارث‌بردن موجود باشد، نوبت به طبقات بعدی نمی‌رسد.
طبقه اول:
پدر و مادر
اولاد (فرزندان)
اولادِ اولاد (نوه‌ها و نتیجه‌ها)
طبقه دوم:
اجداد (پدربزرگ، مادربزرگ)
خواهر و برادر
اولاد خواهر و برادر
طبقه سوم:
عمو، عمه، دایی، خاله
فرزندان عمو، عمه، دایی و خاله
نکته مهم: همسر متوفی، فارغ از طبقه‌بندی فوق، در هر صورت جزو وراث محسوب شده و سهم مشخصی از ترکه خواهد برد.
تقسیم ارث
پس از صدور گواهی انحصار وراثت توسط شورای حل اختلاف، اموال متوفی با توجه به سهم قانونی بین وراث تقسیم می‌شود. در ادامه، سهم هرکدام از وراث اصلی را به طور خلاصه مرور می‌کنیم:
زوجه (زن متوفی):
یک هشتم، در صورت وجود فرزند برای متوفی
یک چهارم، در صورت نبود فرزند
زوج (شوهر متوفی):
یک چهارم، اگر متوفی فرزند داشته باشد
یک دوم، اگر متوفی فرزند نداشته باشد
مادر متوفی:
یک ششم، اگر متوفی فرزند یا خواهر و برادر داشته باشد
یک سوم، اگر هیچ‌کدام از این افراد نباشند
پدر متوفی:
یک ششم، اگر متوفی دارای فرزند باشد
دختر (در صورت نداشتن پسر):
یک دوم از ترکه، اگر تنها یک دختر باشد
دو سوم، در صورت تعدد دختران
خواهر (مشترک از پدر و مادر یا پدر):
یک دوم، اگر تنها یک خواهر باشد
دو سوم، در صورت تعدد خواهران و نبود برادر یا اجداد پدری
برادر یا خواهر مادری (در صورت نبود اجداد مادری):
یک ششم، در صورت انفرادی بودن
یک سوم، در صورت تعدد
نقش انحصار وراثت در تقسیم ارث
صدور گواهی انحصار وراثت اولین قدم رسمی در مسیر تقسیم ارث است. این گواهی مشخص می‌کند چه کسانی به‌عنوان وارث قانونی شناخته می‌شوند و سهم آنان چگونه خواهد بود. بدون این سند، امکان تقسیم رسمی اموال و حتی انتقال سندهای ملکی وجود ندارد.
نقل و انتقال اموال متوفی
یکی از مهم‌ترین مراحل بعد از فوت یک فرد، تعیین تکلیف دارایی‌ها و بدهی‌های باقیمانده از اوست که در فرآیندی قانونی با عنوان انحصار وراثت دنبال می‌شود. در این میان، برای هرگونه نقل و انتقال اموال متوفی یا برداشت از حساب‌های بانکی وی، دریافت فرم ۱۹ مالیات بر ارث الزامی است.
براساس اصلاحیه ۳۱ تیر ۱۳۹۴ قانون مالیات‌های مستقیم، برای افرادی که تاریخ فوت آن‌ها از اول فروردین ۱۳۹۵ به بعد است، وراث موظفند ظرف مدت یک سال از تاریخ فوت، اظهارنامه مالیاتی مربوط به ماترک متوفی را به اداره مالیاتی مربوطه تحویل دهند. در این اظهارنامه باید کلیه اقلام دارایی و بدهی‌ها، بر مبنای ارزش روز زمان فوت مشخص شود تا امکان استفاده از معافیت‌های قانونی فراهم گردد. در غیر این صورت، در صورت گذشت یک سال، اموال به نرخ روز مشمول مالیات خواهند شد و معافیتی تعلق نخواهد گرفت.
مدارک مورد نیاز برای نقل و انتقال اموال متوفی
برای تسلیم اظهارنامه مالیات بر ارث و طی کردن مراحل قانونی انحصار وراثت، وجود مدارک زیر ضروری است:
رونوشت یا تصویر گواهی‌شده کارت ملی و شناسنامه متوفی و تمامی وراث قانونی
رونوشت یا تصویر گواهی‌شده اسناد مربوط به دیون و مطالبات متوفی
رونوشت یا تصویر گواهی‌شده کلیه اسناد مالکیت اموال منقول و غیرمنقول
رونوشت یا تصویر گواهی‌شده وصیت‌نامه رسمی در صورت وجود
رونوشت یا تصویر گواهی‌شده وکالت‌نامه، قیم‌نامه یا ولایت‌نامه (در صورتی که اظهارنامه توسط نماینده قانونی ارائه شود)
رونوشت یا تصویر گواهی فوت صادرشده توسط مراجع قانونی
به طور مثال، اگر فردی پس از سال ۱۳۹۵ فوت کند و دارایی‌هایی نظیر خانه، مغازه، زمین، باغ، خودرو، موتورسیکلت، سهام شرکت‌ها، فیش حج، حساب بانکی یا حتی مجوز اسلحه داشته باشد، وراث یا نماینده قانونی آن‌ها باید تمام موارد را در اظهارنامه قید کرده و پس از طی فرآیند انحصار وراثت، برای دریافت فرم ۱۹ مالیات بر ارث اقدام نمایند.
در رابطه با همین موضوع بخوانید:
هزینه انحصار وراثت
فرآیند اخذ گواهی انحصار وراثت به عنوان یک دعوای غیرمالی، هزینه زیادی ندارد؛ اما ممکن است برخی هزینه‌های جانبی بسته به شرایط و نیاز به خدمات مشاوره یا وکالت، به آن افزوده شود. هزینه اصلی این فرآیند معمولاً بین ۱۴۰ تا ۲۰۰ هزار تومان تخمین زده می‌شود. البته این مبلغ ممکن است با توجه به نرخ‌های خدمات دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا حق‌الزحمه وکیل، کمی افزایش یابد.
محاسبه تقسیم ارث طبقه اول
برای سهولت در تعیین سهم‌الارث هر یک از وراث، به ویژه در زمان تنظیم انحصار وراثت، جدول زیر که شامل سهم‌الارث طبقه اول بستگان متوفی است، تهیه و ارائه می‌شود. این جدول بر اساس قانون مدنی ایران تنظیم شده و می‌تواند در روند رسیدگی به انحصار وراثت توسط محاکم و دفاتر اسناد رسمی مورد استفاده قرار گیرد.
جدول (الف): سهم‌الارث طبقه اول
| وارث | میزان سهم‌الارث | توضیحات |
|---|---|---|
| پدر و مادر یا یکی از اولاد (منحصرا) | تمام ترکه را ارث می‌برند | در صورتی که متوفی فقط یکی از فرزندان یا تنها پدر و مادر را داشته باشد، کل اموال به او تعلق می‌گیرد. |
| پدر و مادر | اگر مادر حاجب (فرزند یا چند فرزند) داشته باشد، 1/6 ارث می‌برد. در غیر این صورت، 1/3 ارث خواهد داشت. | در هر دو حالت، باقیمانده به قرابت متعلق به پدر است. اگر مادر حاجب نداشته باشد، سهم بیشتری خواهد داشت. |
| پدر، مادر و یک دختر | سهم دختر 3/6، مادر 1/6، پدر 1/6 | در صورت نبود سایر وراث، 2/6 باقیمانده به نسبت سهم‌ها میان پدر و مادر تقسیم می‌شود. اگر مادر حاجب نداشته باشد، باقیمانده به او «رد» می‌شود. |
| پدر یا مادر و چند دختر | سهم دختران 4/6 به صورت مساوی | سهم پدر یا مادر 1/6 است. باقیمانده 1/6 به نسبت سهم‌ها میان وارثین «رد» می‌شود. |
| پدر و مادر یا یکی از آن‌ها و پسر و دختر | مادر 1/6، پدر 1/6 | باقیمانده ترکه طبق قاعده “سهم پسر دو برابر دختر” بین فرزندان تقسیم می‌شود. |
| پدر و مادر یا یکی از آن‌ها و فقط یک یا چند پسر | مادر 1/6، پدر 1/6 | مابقی ترکه به صورت کامل به پسر یا پسران تعلق می‌گیرد. |
| زوج یا زوجه با وراث طبقه اول | زوج در صورت وجود اولاد، 1/4 از عین ماترک؛ بدون اولاد 1/2 از عین ماترک. زوجه در صورت وجود اولاد، 1/8 از عین اموال منقول و بهای اموال غیرمنقول؛ بدون اولاد، 1/4 از همین موارد ارث می‌برد. | سهم زوج یا زوجه طبق قانون مدنی مشخص است و به صورت فرض از کل ترکه محاسبه می‌شود. سایر اموال طبق قواعد ارث طبقه اول میان دیگر وراث تقسیم می‌شود. |
توجه مهم:
در کلیه حالات بالا، اگر به هر دلیلی نقصی در سهم‌الارث ایجاد شود، این نقص بر دختر یا دختران وارد می‌شود. به‌عبارت دیگر، برای رعایت قواعد قانونی، در صورت کاهش میزان قابل تقسیم، از سهم فرزند مؤنث کاسته می‌شود.
همچنین برای اجرای صحیح قوانین ارث، لازم است که انحصار وراثت رسمی از سوی دادگاه یا شورای حل اختلاف اخذ شود. این گواهی مشخص می‌کند که چه کسانی وارث قانونی متوفی هستند و چه نسبتی با او دارند. در صورت عدم دریافت گواهی انحصار وراثت، امکان انتقال رسمی اموال متوفی وجود نخواهد داشت.
در پایان باید تأکید کرد که مراحل قانونی تقسیم ترکه، تنها پس از صدور گواهی انحصار وراثت قابل پیگیری است. این گواهی همچنین مبنای تنظیم صلح‌نامه، تقسیم‌نامه و حتی انتقال سند در دفاتر اسناد رسمی خواهد بود.
نقل و انتقال اموال متوفی
یکی از مراحل مهم در جریان انحصار وراثت، تعیین مالیات بر ارث و تسویه بدهی‌هاست. بر اساس قانون، وراث موظفند حداکثر تا یک سال پس از فوت متوفی، اظهارنامه مالیاتی ارائه دهند. بدون دریافت فرم ۱۹، هیچ نقل و انتقالی بر روی دارایی‌های متوفی قابل انجام نیست.
جدول تقسیم ارث – طبقه اول
| توضیحات | میزان سهم | وراث |
|---|---|---|
| متوفی تنها یک وارث دارد | کل ترکه به او می‌رسد | یکی از والدین یا فرزندان |
| وجود یک دختر، پدر و مادر | دختر: ۳/۶ – پدر: ۱/۶ – مادر: ۱/۶ | |
| چند دختر، پدر و مادر | دختران: ۴/۶ – پدر: ۱/۶ – مادر: ۱/۶ | |
| پسر و دختر با والدین | پسر دو برابر دختر – والدین هر کدام ۱/۶ | |
| زوج با فرزند | زوج: ۱/۴ – بقیه بین فرزندان و والدین |
جدول تقسیم ارث – طبقه دوم
| توضیحات | میزان سهم | وراث |
|---|---|---|
| وجود جد و جده | سهم دو به یک به نفع پدر | |
| برادران و خواهران ابوینی | به نسبت دو به یک بین پسر و دختر | |
| برادر یا خواهر امی | سهم مساوی – در صورت تعدد یک سوم ترکه |
نکته: اگر در طبقه دوم هم وراثی وجود نداشته باشند، ارث به طبقه سوم منتقل می‌شود.
در رابطه با همین موضوع بخوانید:
محاسبه تقسیم ارث در طبقه سوم
در فرآیند انحصار وراثت، اگر متوفی هیچ وارثی در طبقه اول (فرزندان، پدر و مادر) و طبقه دوم (خواهر، برادر، پدربزرگ، مادربزرگ) نداشته باشد، نوبت به ورثه طبقه سوم می‌رسد. این گروه شامل اعمام (عمو و عمه) و اخوال (دایی و خاله) است و قانون مدنی برای نحوه تقسیم ارث میان این بستگان مقررات مشخصی دارد. در ادامه، روش محاسبه سهم‌الارث در این طبقه را طبق حالات مختلف بررسی می‌کنیم:
یکی از اعمام یا یکی از اخوال (منحصرا)
در صورتی که تنها یک نفر از میان اعمام یا اخوال زنده باشد (مثلاً فقط یک عمو یا یک دایی)، تمامی ترکه به او تعلق می‌گیرد. در این حالت، نیازی به تقسیم پیچیده نیست و کل ارث در مرحله انحصار وراثت به یک نفر منتقل می‌شود.
جدول سهم‌الارث طبقه سوم
| ترکیب وراث | نحوه تقسیم ارث | توضیحات تکمیلی |
|---|---|---|
| یکی از اعمام یا یکی از اخوال (منحصرا) | تمامی ترکه را ارث می‌برد | اگر فقط یک عمو، عمه، دایی یا خاله وجود داشته باشد |
| چند عمو یا چند عمه ابوینی یا ابی یا امی | به نسبت مساوی | نوع قرابت (ابی، امی، ابوینی) در این حالت تفاوتی ندارد |
| چند عمو و عمه ابوینی یا ابی | به نسبت دو به یک | سهم عمو دو برابر سهم عمه است |
| چند عمو و عمه امی | به نسبت مساوی | چون هر دو از طرف مادر هستند |
| چند عمو و عمه ابوینی یا ابی و چند عمو و عمه امی | سهم عمو و عمه امی به صورت مساوی، مابقی بین سایرین به نسبت دو به یک | تقسیم سهم امی جداگانه انجام می‌شود |
| چند عمو و عمه ابوینی یا ابی و یک عمو یا عمه امی | ۱/۶ سهم به عمو یا عمه امی تعلق می‌گیرد، مابقی به نسبت دو به یک بین سایرین | سهم امی محدود به یک‌ششم کل ترکه است |
| چند دایی و خاله ابوینی یا ابی یا امی | به نسبت مساوی | تمام ترکه به طور برابر بین دایی‌ها و خاله‌ها تقسیم می‌شود |
| چند دایی و خاله ابوینی یا ابی و چند دایی و خاله امی | ۱/۳ سهم دایی و خاله امی به نسبت مساوی، مابقی به دیگران | تفکیک سهم بر اساس نوع قرابت |
| چند دایی و خاله ابوینی یا ابی و یک دایی یا خاله امی | ۱/۶ سهم به دایی یا خاله امی، مابقی به سایرین | دقیقاً مثل حالت مشابه در اعمام |
| اعمام و اخوال (چند عمو و عمه و دایی و خاله) | ۳/۴ سهم اعمام، ۱/۴ سهم اخوال | سپس تقسیم داخلی مطابق قواعد بالا انجام می‌شود |
| زوج یا زوجه با ورثه طبقه سوم | ابتدا زوج یا زوجه به فرض می‌برد، سپس تقسیم بین اعمام و اخوال | در صورت کمبود، نقص از سهم اعمام کم می‌شود |
جمع بندی
در فرآیند تقسیم ارث بین وراث، اولین قدم تعیین میزان سهم هر یک از وراث بر اساس قانون و وصیت متوفی است. در ابتدا، باید انحصار وراثت انجام شود تا مشخص شود که چه کسانی به عنوان وراث قانونی شناخته می‌شوند. پس از تایید انحصار وراثت، تقسیم ارث بر اساس قوانین مدنی صورت می‌گیرد که ممکن است در هر کشور یا منطقه متفاوت باشد.
در ایران، تقسیم ارث به ترتیب مشخصی انجام می‌شود و سهم هر یک از وراث بر اساس درجه قرابت و روابط خانوادگی تعیین می‌شود. برای مثال، فرزندان، همسر و والدین در اولویت تقسیم ارث قرار دارند. اگر انحصار وراثت به درستی انجام نشده باشد، فرآیند تقسیم ارث با مشکل مواجه می‌شود.
در نهایت، هر وراث سهم خود را بر اساس میزان تعلق ارث دریافت می‌کند و اگر اختلافی در بین وراث پیش آید، می‌توانند از طریق دادگاه‌ها یا مشاوره حقوقی برای حل اختلافات اقدام کنند. در صورتی که نیاز به مشاوره در مورد انحصار وراثت یا فرآیند تقسیم ارث دارید، مشاور حقوقی گروه املاک نگین می‌تواند به شما راهنمایی‌های لازم را ارائه دهد.
گروه املاک نگین گام به گام همراه شماست که دچار مشکل و بحران نشوید شما برای دریافت اطلاعات در زمینه حقوقی و ملکی یا خرید و فروش خانه و اجاره و رهن آپارتمان در منطقه یوسف آباد تهران میتوانید به سایت ما مراجعه بفرمایید یا با شماره گیری 92001900-021 از مشاوره های رایگان ما استفاده نمایید
